Odruchy pierwotne są to automatyczne, stereotypowe reakcje odruchowe, które pojawiają się w życiu płodowym i są generowane z poziomu pnia mózgu. Ich integracja jest związana z przejściem pod kontrolę wyższych partii mózgu. Odruchy pierwotne są konieczne, aby dziecko mogło przeżyć pierwsze tygodnie życia. Jeśli jednak odruchy pierwotne zostaną aktywne powyżej 12 miesiąca życia, są traktowane jako diagnostyczne oznaki niedojrzałości w zakresie funkcjonowania Ośrodkowego Układu Nerwowego, co negatywnie wpływa na optymalne funkcjonowanie na poziomie korowym. Przedłużająca się aktywność odruchów pierwotnych może także powstrzymać rozwój odruchów posturalnych, które umożliwiają dziecku skuteczną interwencję ze środowiskiem. Odruchy posturalne zaś są potrzebne do wykształcenia autonomicznej (podświadomej) kontroli postawy, równowagi, koordynacji.

Występowanie konkretnych odruchów pierwotnych ma wpływ na funkcjonowanie w ramach pewnych określonych sfer, np.:

• jeden z odruchów, uniemożliwia automatyczną kontrolę ręki za każdym razem, gdy jest ona w ruchu, więc pisanie nigdy nie może stać się płynne (mimo wielu starań terapeutów ręki!),
• jeden z odruchów ma wpływ na koordynację między równowagą i płynnym ruchem gałek ocznych, więc jeśli nie zostanie zintegrowany, oczy nie będą współpracować, przez co litery na kartce będą sprawiały wrażenie, jakby tańczyły, będą zmieniały kolejność w wyrazach,
• jeden z odruchów ma wpływ na regulację widzenia dwuocznego (akomodację) – dziecku sprawia trudność szybkie dostrajanie ostrości widzenia podczas przenoszenia wzroku z tablicy na kartkę leżącą na ławce.

Odruchów pierwotnych jest wiele, ale tylko niektóre z nich wywierają istotny wpływ na rozwój i funkcjonowanie szkolne oraz społeczne. Oto krótki opis wybranych odruchów:

Odruch Moro

Pojawia się około 9 – 12 tygodnia życia płodowego, jest w pełni aktywny przy urodzeniu i powinien zostać wygaszony do 2 – 4 miesiąca życia dziecka.

W tym przypadku możemy mówić o działaniu nagłego, niespodziewanego bodźcach:

• przedsionkowego – stymulacja błędnika poprzez zmianę pozycji głowy,
• słuchowego – nagły hałas,
• wzrokowego – nagła zmiana światła lub ruch w polu widzenia,
• dotykowego – ból, zmiana temperatury,
• węchowego – substancja gazowa.

Fizyczną reakcją na odruch Moro jest nagłe pobudzenie, szybkie wdechy, chwilowe zamarcie, po czym następuje wydech i często krzyk. Natychmiast zostaje powiadomiony autonomiczny układ nerwowy (współczulny) i uruchomiona biochemia organizmu odpowiedzialna za reakcję walka – ucieczka; zwiększone wydzielanie adrenaliny i kortyzolu, przyspieszona akcja serca, i ciśnienie krwi, płytkie, szybkie oddechy, zmiana zabarwienia skóry.

Pierwotnie odruch Moro jest sygnałem alarmowym, który daje znać otoczeniu, że małe dziecko jest w niebezpieczeństwie. Odruch ten ma również wywołać pierwszy oddech, jeśli ten nie nastąpił automatycznie.

Konsekwencje przetrwałego odruchu Moro:

• problemy przedsionkowe – trudności z koordynacją i trzymaniem równowagi, zbyt duża sztywność, podniesione napięcie mięśniowe, choroba lokomocyjna,
• nadwrażliwość na dotyk,
• problemy z układem okoruchowym i przetwarzaniem bodźców wzrokowych – brak właściwej selekcji bodźców wzrokowych, niewłaściwa reakcja źrenic na światło,
• problemy z odbiorem wrażeń słuchowych – nadwrażliwość słuchowa (nierozwinięty odruch strzemiączkowy), trudności z lokalizowaniem dźwięku, trudność z selekcją bodźców słuchowych,
• nierozwinięty odruch CO² (nie jest pobudzone górne oddychanie, oddechy płytkie, szybkie, często podejrzenie astmy),
• niska wytrzymałość,
• zmniejszona odporność na infekcje i działanie alergenów,
• łatwo rozpraszalna uwaga.

Objawy wtórne – psychologiczne:

• niechęć do niespodzianek i zmian,
• przesadzone reakcje na bodźce: zmienne nastroje, problemy z przyjmowaniem krytyki,
• wysoka aktywność i następujące po niej duże zmęczenie, wyczerpanie,
• problemy z podejmowaniem decyzji,
• niskie poczucie własnej wartości: poczucie zagrożenia od innych, potrzeba kontrolowania tego co się dzieje,
• dzieci mogą działać na dwóch biegunach, aby poradzić sobie na co dzień z efektami przetrwałego odruchu – z jednej strony wycofane (skrajnie nieśmiałe, mające trudności w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi), z drugiej strony dziecko nadaktywne, pobudliwe, nie potrafiące odczytywać mowy ciała innych ludzi.

Odruch Moro jest jedynym z odruchów prymitywnych mających wielozmysłowe efektory.

Toniczny Odruch Błędnikowy (TOB)

Wywoływany jest przez zmianę położenia głowy w przestrzeni. TOB w zgięciu wywołany jest przez ruch głowy do przodu, a TOB w wyproście przy odchyleniu głowy do tyłu. Pojawia się - TOB w zgięciu: 12 tydzień życia płodowego, integruje między 3-4 m. ż., TOB w wyproście: pojawia się podczas porodu, a integruje stopniowo od 7 tygodnia do końca 3 roku życia.

Konsekwencje przetrwałego odruchu TOB:

• nieprawidłowa postawa ciała - garbienie się (TOB w zgięciu) lub tendencja do chodzenia na palcach (TOB w wyproście),
• hipotonia - obniżone napięcie mięśniowe (TOB w zgięciu) lub hipertonia - zwiększone napięcie mięśniowe (TOB w wyproście),
• zaburzenia równowagi,
• choroba lokomocyjna,
• problemy z percepcją wzrokową (brak konwergencji w punkcie bliży, efekt figura – tło).
• problemy z oceną przestrzeni,
• trudności z przetwarzaniem sekwencyjnym,
• upośledzone poczucie czasu,
• obniżone rozumienie,
• lęk wysokości,
• szybkie męczenie się w pozycji z rękoma uniesionymi do góry,
• szybkie męczenie się podczas chodzenia po nierównym podłożu.

Asymetryczny Toniczny Odruch Szyi (ATOS)

Ten odruch wywoływany jest przy spontanicznym i pasywnym obrocie głowy w bok - następuje prostowanie kończyn tej strony ciała, w którą odwrócona jest głowa dziecka, i zginają się kończyny przeciwnej strony. Pojawia się w 18 tygodniu życia płodowego, integruje - do 4-6 miesiąca.

Objawy:

• zaburzona umiejętność planowania motorycznego,
• brak integracji bilateralnej,
• zachwiania równowagi przy ruchach głowy w którąkolwiek stronę,
• ruchy jednostronne zamiast naprzemiennych (np. w czasie chodzenia, skakania itd.),
• trudności z przekraczaniem linii środkowej ciała,
• słabo rozwinięte ruchy wodzenia wzrokiem,
• nieustalona lateralizacja,
• brzydkie i wolne pismo,
• trudności z wyrażaniem myśli na piśmie,
• trudności z percepcją wzrokową szczególnie symetrycznych przedstawień kształtów.